De Meteorieten van voormalig Nederlands Indië    

Voormalig Nederlands Indië (Indonesië) telt 13 geauthenticeerde meteorieten tot aan de onafhankelijkheid van 1949, waarvan hier onder een overzicht wordt gegeven. Nadat Indonesië een zelfstandige staat werd, kwamen daar nog 3 bij. 

Alle meteorieten komen van het dichtbevolkte eiland Java, met uitzondering van de Kangean welke op het eiland Kangean op de grens van de Java-zee en de zee van Bali viel. De meeste meteorieten uit het voormalig Nederlands Indië zijn chondrieten (waaronder een zeldzame CM2 koolstofchondriet), twee meteorieten betreffen ijzermeteorieten.

Behalve meteorieten, heeft het voormalig Nederlands Indië zeer grote aantallen tektietvondsten opgeleverd, behorende bij het 800 000 jaar geleden bij een inslag in Indochina ontstane Australaziatische strooiveld (zie de subpagina tektieten). Met name Von Koenigswald verzamelde op Oost Java in de jaren ’30 en ’40 duizenden tektieten, waarover hij na de oorlog een 12-delige serie publikaties schreef in de Proceedings van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Beknopt overzicht Nederlands Indische meteorieten:

Prambanan: val, vóór 1797, ijzermeteoriet, ongegroepeerd, Off

De Prambanan meteoriet is bekend sinds 1797 maar de val heeft eerder plaatsgevonden. Na de zichtbaarheid van een vuurbol en vergezeld van sonic booms, kwamen er op Oost Java twee fragmenten van een grote ijzermeteoriet neer. Eén van deze is verloren gegaan, de andere, ongeveer een kubieke meter groot, werd naar de Kraton van de Sultan van Surakarta gebracht, waar zij nog steeds verblijft. Stukken nikkelijzer van deze meteoriet zijn vervolgens gebruikt voor het vervaardigen van heilige krissen, het traditionele Javaanse wapen. De meteoriet is een zeer fijne oktaedriet, met een nikkelpercentage van 9.39%, en chemisch ingedeeld in de klasse "ongegroepeerd". Een juiste chemische analyse wordt bemoeilijkt doordat de voor analyse beschikbare fragmenten allen eerder door Javaanse ijzersmeden verhit en bewerkt zijn.

Tjabe: val, 1869, chondriet subtype H6

Op 19 september 1869 rond 21 uur lokale tijd viel, na de zichtbaarheid van een vuurbol vergezeld van sonic booms, een 20 kg zware meteoriet nabij Tjabe. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 6 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en de hoogste graad van metamorphose), Fa₁₉.

Bandong: val, 1871, chondriet subtype LL6

Op 10 december 1871 rond 13:30 lokale tijd vielen in de omgeving van Bandung, West Java, vergezeld door sonic booms zes fragmenten van een meteoriet met een totaalgewicht van 11.5 kg. Het grootste fragment (8.2 kg) kwam neer in een sawah bij het dorp Gumuru, vlak bij Bandung, en veroorzaakte een inslagput van ongeveer een meter diepte. Twee fragmenten van 2.45 kg en 685 gr kwamen neer nabij het dorp Babakan-Djati, ongeveer 1.5 km ten zuiden van de inslagplaats van het hoofdfragment. Een drietal kleine fragmenten met een totaalgewicht van 152 gram kwamen neer in het dorp Tjigrellang, ongeveer 2 km ten zuiden van Babakan-Djati. Het strooiveld meet dus minimaal 3.5 km, en is ruwweg zuid-noord georiënteerd. De meteoriet moet vanuit het zuiden zijn ingetreden. Ooggetuigen melden een drietal knallen als van "een zwaar geweer- of licht kanonschot". De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de LL groep met petrologische graad 6 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en de hoogste graad van metamorphose), Fa_29.4. Het is een breccia welke herkristalisseerde xenoliethen bevat .

Ngawi: val, 1883, chondriet subtype LL3.6

Op 3 oktober 1883 rond 17:15 lokale tijd vielen in de omgeving van Ngawi, Oost Java, n de zichtbaarheid van een vuurbol en sonic booms tenminste 3 fragmenten van een meteoriet, waaronder een 1191 gram zwaar fragment welke neer kwam bij Karang Modjo en een 202 gram zwaar fragment welke neerkwam bij Ngawi. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de LL groep met petrologische graad 3.6 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en lage graad van metamorphose), Fa_21.6. De meteoriet is een edelgas-rijke breccia, wat er op wijst dat ze van het oppervlakte regolieth van een kleine planetoide afkomstig is: de edelgassen zijn in de meteoriet gevormd onder langdurige invloed van kosmische straling. De main masses van zowel de Ngawi als de Karang Modjo fragmenten bevinden zich in het Nationaal Natuurhistorisch Museum te Leiden.

Djati-Pengilon: val, 1884, chondriet subtype H6

Op 19 maart 1884 rond 4:30 's morgens lokale tijd viel na de zichtbaarheid van een vuurbol en de hoorbaarheid van een suizend geluid en een sonic boom, nabij de kampong Alastoeva, niet ver van Djati-Pengilon, een 166 kg zware meteoriet. Er waren 5 ooggetuigen van de val. Als bewegingsrichtingen van de meteoor worden west-oost en zuidwest-noordoost gegeven. De meteoriet veroorzaakte een inslagput van 3 meter diepte. Vier dagen na de val werd ze uitgegraven door F. Kläring uit Sambirobjong. De inslaglokatie is slechts 16 km verwijderd van de plaats waar een half jaar eerder de meteoriet van Ngawi (zie boven) insloeg. De 'Catalogue of Meteorites' (Grady 2000) vermeld ten onrechte dat de meteoriet in de rivier Alastoeva terecht kwam; Alastoeva is echter een kampong, niet ver van het riviertje Sondé, en uit Verbeek's verslag (1886) is duidelijk dat de meteoriet op land is ingeslagen. Ook het in de 'Catalogue' vermelde tijdstip is onjuist (de meteoriet viel vroeg in de ochtend, niet laat in de middag). De Djati-Pengilon meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 6 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en de hoogste graad van metamorphose), Fa₂₀. Het is een ‘shock-blackened’ chondriet. Ze vertoond een fraai uiterlijk bestaande uit myriaden ijzervlekjes in een donkere matrix.

Kangean: val, 1908, chondriet subtype H5

Op 27 november 1908 rond 11 uur lokale tijd viel vergezeld van sonic booms een 1.63 kg zware meteoriet in een sawah nabij Se Djabang op het eiland Kangean, een eiland in de zee van Bali ten oosten van Java. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en hoge graad van metamorphose), Fa₁₉. Dit is de enige niet-Javaanse meteoriet uit het voormalige Nederlands Indië en het huidige Indonesië.

Meester-Cornelis: val, 1915, chondriet subtype H5

In de vroege ochtend van 2 juni 1915 viel rond 6:30 uur lokale tijd en vergezeld van sonic booms een 24.75 kg zware meteoriet bij het dorpje Duren Sawit. Hij sloeg in op slechts 11 meter afstand van het huis van de heer Tajim, welke de inslag samen met zijn zoontje Saima hoorde, naar buiten ging, en constateerde dat de meteoriet een tak van een boom had afgebroken en daarna een 1 meter diep en 35 cm brede inslagput had geslagen. De inslaglokatie werd voor zeer korte tijd een soort bedevaartsoord waar de lokale bevolking offers aan de meteoriet bracht, totdat de meteoriet de volgende dag in opdracht van de assistent-resident van Meester-Cornelis in beslag werd genomen. De sonic booms zijn gehoord tot op een afstand van 12 km van de inslagplaats. Het hoekige karakter van de steen laat zien dat er meer fragmenten neer moeten zijn gekomen. De suggestie in de 'Catalogue of Meteorites' (Grady 2000) dat de val mogelijk op 2 augustus heeft plaatsgevonden, is incorrect (zie Van Es (1918), die de inslaglokatie op 3 juni 1915 persoonlijk bezocht). De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en hoge graad van metamorphose).

Rembang: val, 1919, ijzermeteoriet, groep IVA, Of

Op 30 augustus 1919 viel een 10 kg zware meteoriet nabij Rembang. De meteoriet is een ijzermeteoriet, een fijne oktaedriet met een nikkelgehalte van 8.82% ingedeeld in de chemische groep IVA. Het is één van de twee ijzermeteorieten uit het voormalig Nederlands Indië.

Tjerebon: val, 1922, chondriet subtype L5

Op 10 juli 1922 rond 22:35 lokale tijd vielen, na zichtbaarheid van een vuurbol en sonic booms, twee fragmenten van een meteoriet met een totaalgewicht van 15.5 kg (de gewichten vermeld in de 'Catalogue of Meteorites' (Grady 2000) zijn incorrect) nabij Tjerebon. De val van het kleinste fragment, met een gewicht van 7.5 kg, vond plaats nabij Karangwareng, niet ver van de suikerfabriek Sindanglaoet. De inslag gebeurde, met een enorm geraas, op enkele tientallen meters afstand van de heer Darsan. De meteoriet sloeg een pisangboom finaal doormidden en sloeg daarna een inslagput van een voet diep en een halve voet breed. Twee dagen later werd een tweede inslagput door de heer Toer gevonden op een sawah ongeveer 300 meter ten zuidoosten van het spoorwegstation van Karangsoewoeng, ongeveer 0.5 km ten noordoosten van het andere inslagpunt. Deze inslagput was 64 cm diep en bevatte een meteoriet van 8 kg. De vuurbol behorende bij de meteorietval is over een groot deel van westelijk Java waargenomen. Waarschijnlijk zijn diverse fragmenten van de val in zee terecht gekomen; de vuurbol naderde over zee van noordwest naar zuidoost, vertoonde grootschalige fragmentatie, en beide veiliggestelde hoekige fragmenten zijn slechts enkele kilometers landinwaarts van de kust neergekomen. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en hoge graad van metamorphose), Fa₂₄.

Banten: val, 1933, koolstofchondriet CM2

Op 24 mei 1933 in de late nacht kwamen nabij Banten vier fragmenten van een zeldzame koolstofchondriet neer met een totaalgewicht van 629 gram. Het betreft een CM2 koolstofchondriet (zie de subpagina chondrieten), een primitief chondriettype welke complexe koolstofverbindingen bevat, met petrologische graad 2 (lichte aquatische veranderingen ondergaan).

Madiun: val, 1935, chondriet subtype L6

Op 20 juni 1935 kwam 20 km ten zuiden van Madiun een 400 gram zware meteoriet neer. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 6 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en de hoogste graad van metamorphose), Fa_24.2.

Glanggang: val, 1939, chondriet subtype H5. Paired met Selakopi?

Op 26 september 1939, de zelfde dag als de val van de Selakopi meteoriet (zie onder) viel een 1303 gram zware steen nabij Glanggang. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en hoge graad van metamorphose), Fa_18.4. Alhoewel als aparte meteoriet gecatalogiseerd, betreffen Glangang en Selakopi waarschijnlijk fragmenten van de zelfde val gezien hun overeenstemmende uiterlijk, mineralogie, de nabijheid van de vallokaties en de overeenstemming in valdatum (zie Fredriksson & Peretsman (1982)).

Selakopi: val, 1939, chondriet subtype H5. Paired met Glangang?

Op 26 september 1939, de zelfde dag als de val van de Glanggang meteoriet (zie boven) viel een 1590 gram zware steen nabij Selakopi, ongeveer 45 km ten zuid-zuidwesten van Bandung, en ongeveer 50 km van Glangang. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de H groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met hoog ijzergehalte en hoge graad van metamorphose), Fa_18.2. Alhoewel als aparte meteoriet gecatalogiseerd, betreffen Glangang en Selakopi waarschijnlijk fragmenten van de zelfde val gezien hun overeenstemmende uiterlijk, mineralogie, de nabijheid van de vallokaties en de overeenstemming in valdatum (zie Fredriksson & Peretsman (1982)).

Kediri: val, rond 1940, chondriet subtype L4

In of rond 1940 kwam een regen van meteorieten neer op de Soemboer Wadoek rubber plantage, 10 km ten zuiden van Kediri. Er zijn tenminste 70 fragmenten geborgen, waarvan de grootste 3.304 kg woog. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 4 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en milde graad van metamorphose), Fa_21.1.

Meteorieten van na de onafhankelijkheidsverklaring:

Na de onafhankelijkheid aan het einde van 1949, vonden 3 meteorietvallen plaats, allen op Java:

Tambakwatu: val, 1975, chondriet subtype L6

Op de avond van 14 februari 1975 kwam een 10.5 kg zware meteoriet neer bij Tambakwatu. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 4 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en hoogste graad van metamorphose), Fa_23.8.

Cilimus: val, 1979, chondriet subtype L5

Op 7 mei 1979 rond 9:30 lokale tijd kwam een 1.6 kg zware meteoriet, na een vuurbol en sonic booms, neer in een tuin nabij Sampora. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 5 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en hoge graad van metamorphose), Fa_24.0.

Jumapalo: val, 1984, chondriet subtype L6

Op 13 maart 1984 rond 10 uur lokale tijd, kwam een 32.49 kg zware meteoriet neer nabij Jumapalo. De meteoriet is een steenmeteoriet, een chondriet uit de L groep met petrologische graad 6 (een "gewone" chondriet met laag ijzergehalte en de hoogste graad van metamorphose), Fa_26.1.

Bronnen:

R. Everwijn (1872), Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië 1, 197-201.

K. Fredriksson & G.S. Peretsman (1982), Meteoritics 17, 78-86.

W.F. Gisolf (1924), Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië 53, 168-180.

M. Grady (2000), Catalogue of Meteorites (5^th edition), Cambridge University Press.

L.J.C. Van Es (1918), Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië 47, 21-40.

R.D.M. Verbeek (1886), Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indië 15, 145-171.